فرهنگ سازی از طریق رسانه‌های ارتباط جمعی برای گذار از بحران آب/ تعامل دوسویه روابط عمومی بخش آب و رسانه

به گزارش پویش خبر، کشورمان در سالی که گذشت شاهد بیشترین کاهش بارندگی طی نیم قرن اخیر بوده به طوریکه حسن روحانی، رئیس‌جمهور نیز چند روز پیش اعلام کرد: «ظرفیت سدهای ما امروز خالی است. در بخش برق، برق‌هایی که برق‌آبی هستند امسال دچار مشکلاتی شده اند.»

بنا بر اعلام سازمان هواشناسی، کشورمان رکورد کمترین میزان بارندگی طی ۵۰ سال اخیر را ثبت کرده است. شرکت آب و فاضلاب ایران نیز پیش‌بینی کرده است که از مجموع ۱۳۴۶ شهر ۲۸۲ شهر در تنش آبی هستند که از این تعداد ۱۰۱ شهر در وضعیت قرمز (بیش از ۲۰ درصد کمبود) می‌باشند. به گفته اسماعیل نجار، رئیس سازمان مدیریت بحران ایران ۷۰۰۰ روستا نیز در کشور با مشکل کم‌آبی مواجه هستند.

تشدید بحران کم آبی دغدغه جامعه ایرانی

زنگ خطر کم‌آبی حتی در مناطق پرباران در دامنه کوه‌های زاگرس در مرکز و سبلان در شمال‌غرب ایران نیز به صدا در آمده است که تغییرات گسترده اقلیمی از یک طرف و عدم رعایت الگوی مصرف بهینه آب در بخش‌های شرب و کشاورزی از طرف دیگر، این بحران را تشدید کرده است.

فرهنگ سازی از طریق رسانه‌های ارتباط جمعی

بحران آب و تنش‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی ناشی از آن در داخل و همچنین مرزهای کشورمان یکی از دغدغه‌ها و نگرانی‌های مهم جامعه ایران در روزهای اخیر است. در این راستا ضروری به نظر می‌رسد ضمن انجام اقدامات سازه‌ای کوتاه‌مدت و میان‌مدت در بخش نگهداری و هدایت مناسب آب‌های موجود، آگاهی بخشی و فرهنگ سازی از طریق رسانه‌های ارتباط جمعی در این حوزه نیز صورت پذیرد.

رسانه؛ بخش جدایی ناپذیر بحران‌ها

یوسف جعفری، دانش آموخته علوم ارتباطات و مدیریت رسانه و مدرس دانشگاه در این باره می‌گوید: «در این بحران، رسانه‌ها بار اصلی فعالیت را بر دوش دارند. رسانه‌های جمعی با توجه به نفوذ و گسترش خود در جوامع و در تمامی ابعاد حیات بشری، به بخش جدایی ناپذیر بحران‌ها تبدیل شده اند.»

او معتقد است: «رسانه از حساس‌ترین نقاط استراتژیک در هنگام بروز بحران ‌است. بنابراین اولین نکته در این بحث، مسأله مدیریت بحران است که برعهده رسانه‌‌ها قرار گرفته است؛ زیرا از این منظر، رسانه اولین نهادی محسوب می‌شود که داده‌‌ها و خبرهایشان مورد بازبینی و ارزیابی قرار می‌گیرد.»

به گفته این مدرس دانشگاه؛ رسانه به لحاظ معنای لغوی یعنی واسطه و این واسطه گری رسانه‌ها باید در حل بحران‌ها مشاهده شود. ضمن اینکه بحران‌ها می‌توانند برای رسانه‌ها نیز فرصتی برای جذب مخاطبان بیشتر باشند.

آگاهی بخشی هدفمند رسانه‌ها

اما امروزه باتوجه به تغییرات سریع و شگرف حوزه ارتباطات و رسانه‌ها، کارکردهای رسانه نیز تغییرات جدیدی به خود دیده است و در بخش کارکرد اطلاع رسانی رسانه‌ها، این حوزه نیز دچار تغییر شده و از اطلاع رسانی به آگاهی بخشی هدفمند تبدیل شده است.

تعامل دوسویه روابط عمومی بخش آب و رسانه

جعفری در این خصوص می‌افزاید: «در موضوع بحران آب تعامل مثبت، مستمر و دوسویه روابط عمومی بخش آب و رسانه در جهت آگاهی بخشی و فرهنگ سازی از اساسی ترین بخش‌های مدیریت بحران است. رسانه با کمک روابط عمومی مربوطه، باید پیام‌های آگاهی بخش و هشدارهای بیدارکننده (از اصول ارتباط آفرینی) تولید و ارسال نمایند و مخاطبان را از مرحله تضاد با موضوع به تدریج به بی تفاوتی و از آن مرحله نیز به همراهی و سپس به مشارکت فعال سوق دهند، به طوریکه دستاورد این ارتباط مؤثر باید از درک پیام توسط مخاطبان به کنش یا عمل متناسب با اهداف منجر شود.»

پیامدهای مثبت ارتباط مؤثر رسانه با مخاطبان در گذار از بحران کم آبی

با این تفاسیر از نظر این دانش آموخته علوم ارتباطات و مدیریت رسانه و مدرس دانشگاه، رسانه نقش جدی و اساسی در مدیریت بحران آب داشته و فرهنگ سازی مدیریت مصرف، رعایت الگوی بهینه مصرف و عدم انجام رفتارهای غلط در مصرف آب، از کنش‌ها و پیامدهای ارتباط مؤثر رسانه با مخاطبان است.

از سوی دیگر خشکی تالاب‌ها و رودخانه‌های فصلی و دائمی باعث شده است تا مردم به برداشت بیشتر از منابع آب زیرزمینی روی بیاورند که خود منجر به افزایش فرونشست زمین می‌شود. از دیدگاه محمد درویش، مدیرکل سابق دفتر مشارکت‌های محیط زیست، کشورمان دارای بیشترین میزان فرسایش خاک در دنیا و ۸ برابر متوسط جهانی است. وی زیان اقتصادی ناشی از این پدیده را ۵۶ میلیارد دلار در سال می‌داند.

محسن رنانی، استاد اقتصاد و توسعه دانشگاه اصفهان نیز پنج سال پیش در نشست (نقش باورها، ارزش‌ها و سرمایه اجتماعی در حکمرانی آب) گفته بود: «بحران حقیقی ایران، مناقشه هسته‌ای نیست. این مناقشه دیر یا زود حل خواهد شد. بحران آب امنیت ملی ما را تهدید خواهد کرد. جنگ پراکنده آب در ایران هم اکنون خزنده و آرام شروع شده است و فقط اخبار آن منتشر نمی‌شود. تا پنج سال آینده شاهد جنگ فراگیر آب در داخل شهرها و بین مناطق و استان‌ها خواهیم بود.»

پذیرش اشتباه توسط مسئولان کلید اقناع افکار عمومی

محسن رنانی این بحران را ناشی از اقدامات سیاسی و اقتصادی مسئولین ایران دانسته و می‌افزاید: «با این فرض که شاید روزی با دنیا درگیر شویم، به سیاست خودکفایی گندم اصرار ورزیدیم. امروز حتی استان پرآبی مانند مازندران نیز با مشکل کمبود آب مواجه است. افزایش جمعیت در تعارض با اسناد بالادستی توسعه کشور است. تنها راه نجات ایران از وضعیت فعلی در بخش آب این است که نخست مسئولان کشور، وجود بحران را پذیرفته و صادقانه به اشتباهات گذشته اعتراف کنند تا رسانه ها بتوانند راحت تر به اقناع افکار عمومی بپردازند».

از سوی دیگر مسأله آب یکی از جوانب اعتراض افکارعمومی و محافل دانشگاهی کشورمان به سند برنامه همکاری جامع ایران و چین بوده است. درحالیکه ایران به صورت طبیعی با نابودی دریاچه‌ها و تالاب‌ها مواجه بوده، امضای قرارداد با چینی‌ها برای اکتشاف نفت در استان خوزستان، موجب کم‌آبی تالاب بسیار بزرگ هورالعظیم در مرز ایران-عراق شده است.

مهران افخمی، استاد دانشگاه شهید چمران اهواز، معتقد است: «قراردادی که چینی‌ها با وزارت نفت منعقد کردند مشروط به این بود که عملیات اکتشاف در زمین خشک انجام شود. بنابراین عمده خسارت‌ها به شمال تالاب هورالعظیم که بخش زنده آن بود، وارد شده است»

آرام سازی افکار عمومی توسط اصحاب رسانه

حمیدرضا عمادی، فارغ التحصیل دکترای مدیریت رسانه‌ای و سعید اسلامی، استادیار گروه مدیریت دانشگاه آزاد اسلامی واحد یزد، در پژوهشی مشترک در خصوص نقش رسانه‌ها در مواقع بحران، مطرح کرده‌اند: «رسانه‌ها در هنگام بحران نقش تاثیرگذاری دارند و همواره تلاش شده است تا در هنگام بروز بحران، رسانه‌ها ضمن اطلاع رسانی دقیق و درست به نوعی در مسیر آرام سازی افکار عمومی گام بردارند. بحران خود ماهیتاً مساله ای تنش زا به شمار می‌رود و تصمیم گیری در کمترین زمان ممکن از جمله چالش‌هایی است که مدیران در هنگام وقوع یک بحران با آن روبرو هستند.»

نقش رسانه در ایجاد سلامت روانی و اجتماعی جامعه

عمادی و اسلامی معتقدند: «آب یک ماده طبیعی است که حیات، آبادانی و توسعه یک منطقه به آن وابسته است و روبه‌رو شدن با بحران کم آبی می‌تواند بر حوزه‌های سیاسی، اجتماعی، سلامت، بهداشت تاثیرگذار باشد. برخوردای جامعه از یک جو سلامت روانی و اجتماعی پیش از بحران، در هنگام بحران یا پس از گذر از بحران از جمله مسئولیت‌های مهمی است که بر عهده رسانه‌ها قرار دارد تا در کنار اطلاع رسانی، آگاهی بخشی و آموزش، ایفاگر نقشی باشند که به نوعی کنترل کننده بحران به شمار می‌آید.»

بی شک رسانه‌ها به دلیل توانایی در جذب مخاطب انبوه و مشارکت در فرایند شکل دادن به افکار عمومی طیف گسترده‌ای از مردم، نقش قابل ملاحظه‌ای در مدیریت بحران‌ آب و گذار آرام از شرایط کنونی دارند. فعالیت ارتباطی در زمان بحران، مستلزم در نظر گرفتن چگونگی درک بحران از سوی شهروندان، تحلیل علمی عوامل درگیر و مداخله کننده، نحوه عمل سایر گروه‌ها، ماهیت متغیر و تضاد و ناهمخوانی میان عوامل یاد شده است.

مجموعه عملکرد عوامل و بازیگران اجتماعی (از جمله رسانه) می‌تواند وضعیت بحرانی را به وضعیت ثبات، صلح و آرامش برساند و یا برعکس منجر به وخیم‌تر شدن وضعیت بحرانی شود و ترس و واهمه ناشی از اخبار و مطالب رسانه، بر شدت گرفتن اوضاع بحرانی بیفزاید. نقش رسانه‌های ارتباط جمعی در کنار روابط عمومی‌های سازمان‌های مرتبط با آب در این شرایط کلیدی و حائز اهمیت است.